«Уус – Алдан улууһа (оройуона)»
МТ Уус – Алдан улууһун үөрэҕин управлениета
«Суотту орто оскуолата» МОҮӨТ
Тема: Дьиэ кэргэҥҥэ оҕону ийэ тылынан иитии суолтата
( научнай – методическай ыстатыйа )
Суруйда: Ядрихинская И.Р., Суотту орто оскуолатын саха тылын учуутала
Дьиэ кэргэҥҥэ оҕону ийэ тылынан иитии суолтата (научнай –методическай ыстатыйа) Былаана: Ийэ тылынан иитии сыала-соруга. Ийэ тыл иитэр суолтата: 1) фольклор уус-уран тылын баайын туһаныы; 2) дьиэ кэргэҥҥэ ийэ тыл көмөтүнэн иитии көрүҥнэрэ: а) дьиэ кэргэнинэн ааҕыы; б) дьиэ кэргэн дьонун тыла-өһө; в) сэһэргэһии, диалог оруола; г) ырыа-хоһоон сабыдыала; д) тыл оонньуулара 3. Тыла суох – омук суох. Норуот улуу учуутала – кини төрөөбүт тыла. К.Д.Ушинскай Төрөөбүт тыл – киһи үөрэҕи – билиини кэбэҕэстик ылынар, өйө-санаата туругурар, Майгыта –сигилитэ ситэр,иһирэх иэйиитэ уһуктар, өлбөт үйэлээҕи айар-тутар, дьоҕура тобуллар айылҕаттан бэриллибит эйгэтэ. Норуот тыына –дьылҕата, киһи аймах культуратыгар киллэрэр кылаата төрөөбүт тылыгар иҥэн сылдьар. Төрөөбүт тылын билэр киһи бэйэтин норуотун ытыктыыр-таптыыр, кининэн киэн туттар кыахтанар уонна атын омук дьонун кытта тэҥнээҕин билинэн, интернациональнай тыыҥҥа иитиллэр. Саха тыла аан дойду норуоттарын тылларын биир сайдар кэскиллээх сорҕото.Үүнэр көлүөнэни оҕо сааһыттан ийэ тылынан иитии, киниэхэ норуот кутун-сүрүн,үтүө үгэстэрин иҥэрии омук майгыта тупсарыгар, өйө-санаата сайдарыгар, бөҕөргүүрүгэр тугунан да солбуллубат төрүт буолар. Норуот үйэлэргэ муспут олоҕун муудараһа үүнэр көлүөнэҕэ төрөөбүт тылынан бэриллэр. Билигин республикабыт суверенитеттанан, саха тыла государственнай статустаах. Онон инникитин норуот национальнай сайдыытын хааччыйар тыл буола үүнүөхтээх, толору общественнай функцияланыахтаах, толору үөрэтии, иитии тыла буолуохтаах. Хас биирдии саха оҕото төрөөбүт тылын дириҥник билэр,ааҕар уонна суруйар үөрүйэхтэрин үчүгэйдик баһылыыр усулуобуйата тэриллиэхтээх. Ону ситиһэргэ дьиэ кэргэн, уһуйаан уонна оскуола, бэчээт, радио . телевидение оҕолорго төрөөбүт тылларын туттар,сайыннарар эйгэтин хаачыйыахтаахтар, саҥаттан саҥа, сонунтан сонун үлэ тиһигин быспакка ыытыахтаахтар. Бу үлэбэр мин дьиэ кэргэн иһигэр төрөөбүт тылынан иитии суолтатын көрдөрөр санааларбын үллэһинним. Дьиэ кэргэн – оҕо ийэ тылын кытта аан маҥнай билсэр, чугасаһар, сайдар бастакы оскуолата. Ийэ тыл диибит Ийэҕэ тэҥнээммит. Оҕо хара төрүөҕүттэн 5 сааһыгар диэри олус ылынымтыа,үтүктүмтүө, дууһата ыраас, чараас буолан, үөрэппитин – ылыммытын үйэ тухары өйдүүр. Бу кэмҥэ оҕо төрөөбүт төрүт тылын илгэлээх уус-уран баайынан угуттанар күүһэ улахан. Бу кэми таба тутан, оҕону эрчийиэххэ, саҥардыахха, кэпсэтиэххэ наада. Төрөөбүт тылын дириҥник билэр оҕо кэлин атын омук тылын үөрэтэригэр да ыарырҕаппат, ол тылларга сабырыйтарбат, тылын умнубат, кута-сүрэ, сахалыы санаата чөл туруктаах буолар.Ол туһунан Республикатааҕы Колледж директора Шамаев И.И. өр сылларга кэтээн көрбүтүн түмүгэр, саха тылын эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн улааппыт оҕолор үөрэҕи ордук ылынымтыа, толкуйдара тобуллаҕас, олоххо ситиһиилэрин туһунан суруйбут ыстатыйаларын ааҕаммын итэҕэйбитим. Ол да иһин кини бу колледжка киирэр оҕолору таларыгар сахалыы тылларын билиилэрин биир сүрүн экзамен быһыытынан киллэрэн туран, бэрэбиэркэлиир эбит. Манна даҕатан эттэххэ, саха тыла бэйэтэ туспа историческай усулуобуйаҕа үөскээбит, бэйэтэ туспа артикуляционнай базалаах, туспа принциптэрдээх тыл. Дьэ ол да иһин, оҕо саҥардыы тылланаатын кытта, саҥарар саҥатын болҕойон истии, сайыннарар үлэ араас көрүҥэ ыытыллыахтаах. Бу кэмҥэ хас да омук тылынан булкуйан саҥартахха, оҕо артикуляционнай базата көһүүнсүйэн, уларыйан хаалар. Онон оҕону 5 сааһыгар диэри булкааһыга суох төрөөбүт тылынан саҥардан, саҥарыы тутаах үөрүйэхтэрин иҥэрдэххэ, саҥа органнара хаһан да уларыйбат туругу ылаллар, оҕо өйө-санаата сахалыы салаллар. Тыл – оҕо өйүн, майгытын төрдө, оҕону личность быһыытынан сайыннарар. Тыл бодоруһуу көрүҥэ буоларынан, оҕо тылы кытта төрөөбүт норуотун культуратын, тулалыыр эйгэни, дьону-сэргэни билэр. Оҕо саҥарар саҥата төрөппүт культуратын таһымыттан тутулуктаах. Төрөппүт – оҕону таба саҥарарга, ийэ тылын илгэтин иҥэринэргэ бастакы иитээччи, уһуйааччы. Онон, хас биирдии төрөппүт, дьиэ кэргэн дьоно бары бу улахан соругу таба өйдөөн, болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтаах. Оҕо дьиэ кэргэнин дьонун тылын-өһүн болҕойон истэр, үтүктэр. Оҕо хас биирдии дорҕоону чуолкайдык саҥарарыгар үөрэтиллиэхтээх. Оҕону кытта куруутун кэпсэтэ, тугу эрэ кэпсии сылдьыллыахтаах. Оччоҕо оҕо тылын саппааһа элбиир, барытын өйдөөбөтөр да, аҥардас истэн, тыл кэрэтин сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэр. Саха биллиилээх дьоно, айар тыл аҕалара - Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай, Күннүк Уурастыырап о.д.а.- олох оҕо саастарыттан ийэ тыл этигэн кэрэтин олоҥхоттон, норуот уус-уран тылынан айымньытыттан билбиттэрин суруйаллар. Сыыһа-халты саҥарыы, быртах тыл-өс, икки-үс тылы булкуйан саҥарыы оҕо интеллектуальнай сайдыытын харгыстыыр. Онон, ийэ тылга харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахха, саха ыала дьиэтигэр-уотугар сахалыы быһыыны-майгыны, үүннээх-тэһииннээх тылы-өһү оҕону сайыннарарга туһулуохтаах. Фольклор айымньыларын сүдү образтара, поэтическай баай кырааскалаах тыла-өһө оҕолору интэриэһиргэтэр: таабырыннаһыы, остуоруйалаһыы, чабырҕах ааҕыы, олоҥхону истии. Таабырын оҕо өйүн-санаатын, толкуйдаан таһаарар, быһаарар, тэҥниир дьоҕурун сайыннарар.Анал рифмалаах, ритмнээх, интонациялаах. С.П.Ойунская « Саха таабырыннара» кинигэтин туһаныахха сөп. Чабырҕах – саамай сытыы. көрдөөх-нардаах норуот айымньыта. Хоһооҥҥо маарынныыр, лабыгыраччы түргэнник ааҕыллар буолан,саҥа органнара- сыҥаах, айах, уос үлэтэ күүһүрэр, былчыҥнара эрчиллэллэр. Суотту олохтоох автора, чабырҕахсыт Е.Местникова чабырҕахтарыттан үөрэтиэххэ сөп.Остуоруйа оҕо эйгэтигэр чугас, фантазията уонна оҥорон көрөр дьоҕура сайдар. «Сказки воспитывают у ребёнка дивную способность волноваться чужими несчастьями, радоваться радостям другого, переживать чужую судьбу как свою,»- диэн оҕо суруйааччыта Корней Чуковскай бэргэнник этэн турардаах. Оттон Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романыгар маннык суруйбута: « «Остуоруйа ханна тиийэн олохтон арахсарын Микиитэ билбэт. Хантан ыла кини олоххо холбоһорун эмиэ билбэт.Олох уонна остуоруйа быа икки утаҕын курдук холбуу өрүллэн бара турар быһыылаахтар. Олох курдук остуоруйаттан остуоруйа курдук олох буолан барар…» Бу – Даарыйа эмээхсин уус тылыгар бигэтэн, кырачаан Микиитэ ыраланан ыраахха тиийэрин туһунан строкалар. Олоҥхо – фольклор чыпчаала. Баай тылын-өһүн, бараммат фантазиятын Аан дойдуга сөхтүлэр, сыаналаатылар. Дэлэҕэ да улуу Ойуунускай этиэ дуо: «…Олоҥхоҕо саамай сыаналааҕа диэн баар – тылын күүһэ, дьүһүнүн күүһэ, этиитин күүһэ…» - диэн?! Олоҥхону оҕоҕо тиэрдии ыллыгын барылын профессор Поликарпова Е.М. оҥорбутун туһаныахха.Чаҕылхай ойуулаах олоҥхо кинигэлэрэ, олоҥхо геройдарын куукулалара, мультфильмнар наадалар. Манна Ойуунускай олоҥхотун ааҕар-өҥнүүр «Ньургун Боотур уонна Тимир Дьэгистэй» кинигэтин кэпсии-кэпсии кырааскалатар эмиэ умнуллубат өйдөбүлү хаалларара чахчы. Дьиэ кэргэнинэн бүттүүн ааҕыы, кинигэҕэ тапталы иҥэрии – тылбыт сайдарын төрдө. Биллиилээх педагог в.А.Сухомлинскай: «Ааҕыы – аан дойдуну уонна бэйэни билинии түннүгэ,»-диирэ.Оҕоҕо кыра сааһыттан ааҕарга баҕа, интэриэс, дууһа тардыыта үөскээбэтэх буоллаҕына – улааттаҕына дууһата кураанахсыйара кутталлааҕын бэлиэтээн эппитэ. Саха педагога К.С.Чиряев эмиэ бу санааны «Оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии» диэн кинигэтигэр суруйбута. Сахаҕа «Кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы сылдьан сүбэлэт,»- диэн муударай өс хоһооно этэринии,эһээ, эбээ, абаҕа, таай дьон - оҕо тыла сайдарыгар көмөлөһөр, сэһэргэһэр муударай сүбэһиттэр. Кинилэрдиин кэпсэтэн оҕо тыла, майгыта, дууһата байар. Дьиэ кэргэнинэн ааҕыыны таһынан, сөбүлүүр хоһооннорун, монологтарын, үгэлэрин, олоҥхоттон быһа тардыылары өйтөн ааҕан субурутар буоллахтарына, оҕо ийэ тылы кэрэхсииригэр. сэргииригэр бастакы олук ууруллар.Уус-уран айымньы тылын-өһүн кыра сааһыттан сэргэҕэлээн улааппыт оҕо сыыйа-баайа литература, искусство эйгэтигэр сыстар. Бу кэмҥэ оҕо Поэзия, Музыка, Театр туһунан бастакы өйдөбүллэрин ылар. Тыла суох – омук суох. Инникибитин санаан, норуоппут кэскилин түстүөҕүҥ. Оҕо – норуот кэскилэ. Хайдах тыллаах, өйдөөх-санаалаах көлүөнэни иитэрбитин биһиги – бүгүҥҥү төрөппүттэр, дьиэ кэргэн дьоно бары, уһуйаан, оскуола – быһаарабыт. Ол инниттэн сыралаах үлэ барара эрэйиллэр. Туһаныллыбыт литература: 1. Амма Аччыгыйа. Сааскы кэм. Якутскай, 1980. 2. Егорова А.А., Захарова М.П. Кэскил. Дьокуускай, 2002. 3. Загик Л.В., Куликова Т.А. Воспитателю о работе с семьёй. М.,1999. 4. Ийэ тылбыт инники кэскилэ. Дьокуускай, 1995. 5. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание. М., 2002. 6. Поликарпова Е.М., Гоголева М.Т. Олоҥхону – ыччакка. Дьокуускай, 1998. 7. Экспериментально –диагностические исследования. Якутск, ИПКРО, 2000. |
